مسجد جمعه اصفهان

 

اکثر عناصر مسجد، به ویژه چهار ایوان، گنبد های ملک الملک، و تاج الملک ، از نظر مواد تشکیل دهنده، طراحی، و مکان معتبر هستند. مرمت و بازسازی بنا بعد از حمله هوایی عراق در سال 1363 از استاندارد مناسبی برخوردار بود و از مصالح و شیوه ساخت سنتی در آن استفاده شد. یکی از مهم ترین جنبه های اصالت کاربری مسجد جامع اصفهان این است که به عنوان مسجد، همچنان جهت اقامه نماز مورد استفاده قرار می گیرد و بخشی از بافت تاریخی بازار اصفهان می باشد. این مجموعه به لحاظ اتصال به شبکه شهری و دسترسی گسترده به آن از موقعیت مهمی برخوردار است و تغییر در چهره شهر اصالت بنا را آسیب پذیر می کند. به منظور ارج نهادن به اصالت روح و احساس مسجد، اصالت عملکرد مسجد جامع به عنوان موزه ، هم از لحاظ طراحی پنل اطلاعاتی و هم ورود اعضا ، باید نسبت به کارای دینی آن حساس باقی بماند. 

 

 

مسجد جامع (مسجد جمعه) در بافت تاریخی اصفهان قرار دارد و تصویری خیره کننده از تکامل معماری مساجد در طول 12 قرن از شروع ساخت آن در سال 841 میلادی می‌باشد. این مسجد قدیمی‌ترین بنای باقی مانده از نوع خود در ایران و الگویی اولیه برای طراحی مساجد بعد از آن در سراسر آسیای میانه بوده و با مساحت بیش از 20000 متر مربع اولین بنای اسلامی است که در طراحی آن از نقشه چهار ایوانی کاخ‌های ساسانی اقتباس شده و اولین نمونه از ورود این طراحی به معماری مذهبی و اسلامی است. گنبد دو پوسته و ترکینه مسجد جامع بیانگر یک نوآوری معماری است که الهام بخش تمامی معماران منطقه شد. جزئیات تزئینی فراوان این مجموعه نشان دهنده تحولات سبک معماری در طول بیش از هزار سال پیشینه هنر اسلامی می‌باشد.
 

 

شرح مختصر
مسجد جامع اصفهان قدیمی ترین مسجد جمعه در ایران است که در مرکز تاریخی شهر اصفهان واقع شده است. این بنا با 12 قرن قدمت تصویری از توالی ساخت و ساز معماری و سبک‌های تزئینی دوره‌های مختلف در معماری اسلامی ایران (بیشتر در دوره های عباسیان، آل بویه، سلجوقیان، ایلخانان، مظفریان، تیموریان و دوره صفوی ) می‌باشد. پس از گسترش مسجد در دوره سلجوقی و الحاق چهار ایوان در اطراف حیاط و ساخت دو گنبد بی نظیر، این بنا به الگویی اولیه برای سبکی متمایز در معماری اسلامی مبدل گشت.
 
خصوصیت الگویی بنا
خصوصیت الگویی این بنا در ساخت اولین گنبد دو پوسته ترکینه (گنبد نظام الملک)، اولین نمونه استفاده از چهار ایوان در معماری اسلامی و همچنین خصوصیت اصلی مساجد جمعه به عنوان تلفیقی از سبک‌های معماری اسلامی مشهود است. مسجد جامع اصفهان نمونه برجسته‌ای از نوآوری در اقتباس و دانش فنی معماری است که در دوران سلجوقیان، در مرمت و گسترش مسجد اولیه و همچنین طی دوره های اسلامی بعدی با افزودن الحاقات و تزئینات شگرف، صورت گرفتند.
 

 

مسجد جامع، اولین بنای اسلامی است که در طراحی آن از نقشه چهار ایوانی کاخ های ساسانی اقتباس شده و اولین نمونه از ورود این طراحی به معماری مذهبی و اسلامی بوده و از این رو الگویی است اولیه از یک سبک و زیبایی شناختی جدید در طراحی مسجد. گنبد نظام الملک، اولین گنبد دو پوسته ترکینه در قلمرو اسلامی است که مهارت های مهندسی جدیدی را مطرح کرده و امکان ساخت گنبدهای بزرگتر و دقیق تر را برای مساجد و مقبره های بعد از خود فراهم نمود. بر اساس این دو عامل ، مسجد جامع الگوی مشخصی در طراحی و نقشه کشی مسجد و ساخت گنبد است که در دوره های متعدد بعد و مناطق مختلف جهان اسلام منبع الهام و اقتباس بود.

تمامیت
مسجد جامع توالی پیوسته ای از سبک‌های معماری اسلامی را در بر دارد که برجسته‌ترین آن‌ها دوره سلجوقیان بر می‌گردد. بخش های مربوط به دوره سلجوقیان، به ویژه عوامل کلیدی همچون طرح شالوده، چهار ایوان و دو گنبد مسجد، پیشرفت معماری مسجد و گنبد در آن زمان را به خوبی نشان می‌دهند. در طول این زمان، محوطه بنا به طور مناسبی در برگیرنده تمام مجموعه مسجد و الحاقات و کاربری های آن بوده است. با این حال، تمامیت بنا به خاطر انجام فعالیت‌های توسعه در مجاورت آن، در معرض آسیب جدی قرار گرفته است. از این رو، هر یک از پروژه‌های ارائه شده باید به دقت بر اساس مشخصه های فراگیر میراث، ارزیابی شده و با در نظر گرفتن بافت تاریخی و تناسب شهری اطراف مسجد جامع انجام شوند.

 

اکثر عناصر مسجد، به ویژه چهار ایوان، گنبد های ملک الملک، و تاج الملک ، از نظر مواد تشکیل دهنده، طراحی، و مکان معتبر هستند. مرمت و بازسازی بنا بعد از حمله هوایی عراق در سال 1363 از استاندارد مناسبی برخوردار بود و از مصالح و شیوه ساخت سنتی در آن استفاده شد. یکی از مهم ترین جنبه های اصالت کاربری مسجد جامع اصفهان این است که به عنوان مسجد، همچنان جهت اقامه نماز مورد استفاده قرار می گیرد و بخشی از بافت تاریخی بازار اصفهان می باشد. این مجموعه به لحاظ اتصال به شبکه شهری و دسترسی گسترده به آن از موقعیت مهمی برخوردار است و تغییر در چهره شهر اصالت بنا را آسیب پذیر می کند. به منظور ارج نهادن به اصالت روح و احساس مسجد، اصالت عملکرد مسجد جامع به عنوان موزه ، هم از لحاظ طراحی پنل اطلاعاتی و هم ورود اعضا ، باید نسبت به کارای دینی آن حساس باقی بماند.

 

حفاظت و مدیریت مورد نیاز
مسجد جامع اصفهان بر اساس ماده 83 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1358)، در سال 1310 با شماره 95 در فهرست آثار ملی ثبت شد. به همین صورت در پی تصمیم هیئت فرهنگی در سال 1379 مبنی بر تعلق محوطه بنا به دولت، محوطه بنا، بر اساس مقررات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران محافظت می شود. با این حال، تعیین حدود بنا بر اساس آیین نامه های منطقه بندی و نقشه جامع شهری اصفهان ضروری است و سازمان میراث فرهنگی و مقامات در شهرداری در این مورد باید به همکاری خود ادامه دهند.
 

 

مدیریت بنا
مدیریت بنا توسط سه بخش کمیته راهبری، کمیته فنی و دفتر مدیریت بنا انجام می‌گیرد. کمیته راهبری از نمایندگان سازمان میراث فرهنگی، مقامات اوقاف، فرماندار و شهردار اصفهان و همچنین کارشناسان معتبر تشکیل شده و مسئول نظارت بر نگهداری و حفاظت محوطه است. کمیته فنی مسئولیت بررسی و تصویب طرح های تفصیلی پروژه‌ها و برنامه فعالیت‌ها و نظارت بر پیشرفت روند کاری در فواصل منظم را بر عهده دارد. دفتر مدیریت بنا عهده دار مسئولیت هماهنگی روز به روز و نظارت بر فعالیت ها می باشد. در زمان تنظیم اساسنامه این کمیته در مجاورت مسجد جامع واقع شده بود اما روند انتقال آن به یک پایگاه دائمی در داخل مسجد جمعه در حال انجام است.با این وجود، بسط و تصویت طرح جامع مدیریت و حفاظت مشتمل بر بخش مدیریت بازدیدکنندگان حساس و راهبردهای آمادگی در برابر خطرات ضروری، باید با اولویت زیاد انجام شده و مورد استفاده قرار بگیرد .