نگاهی به کتاب عودلاجان نوشته ناصر تکمیل همایون

 

شهر تهران، در روزگار کنونی یکی از کلان‌شهرهای مشهور جهان است و هر روز به لحاظ سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی از آن در رسانه‌های داخلی و خارجی سخن به میان می‌آید. این شهر نام یافته ایران، بی‌تردید دارای هویتی ویژه است که نه تنها از موقعیّت‌های جهان کنونی برخوردار شده، بلکه هنوز ریشه‌های تاریخی، در شکل دادن کالبدی و کارکردی آن دخالت تام دارد و این امر در گذار زمان صبغه کنونی تهران بزرگ را ترسیم کرده است.
 
شهر کنونی تهران، به گونه پایتخت ایران، در گستره‌ای بی‌نظیر و جمعیّتی به اندازه کم و بیش از یک ششم تمام ساکنان کشور، از روستایی گمنام در بامداد عصر اسلامی، حرکت و رشد و توسعه خود را آغاز کرد، اندک اندک شناخته شد و به صورت روستایی بزرگ (شهرک) درآمد و از آغاز سلطنت صفویه، حالت شهری پیدا کرد و دارای مسجد آدینه شد و بر پایه اعتقادات اسلامی ساکنانش می‌توانستند در آن نماز جمعه گزارند و از نیمه‌های سلطنت صفویه دارای حاکم برگزیده پایتخت شد و جنبه حکومتی هم پیدا کرد.
 
در دوره سقوط اصفهان آسیب‌هایی را تحمل کرد و در عصر نادری، جنبه‌های نظامی آن چشمگیرتر شد و  در دورة زندیه با آنکه نیروگاه ایلات و عشایر حکومت‌خواه ایران بود، اما اندک اندک رو به آرامش نهاد و ضایعه‌های متعدد جنگی قحطی و وبا را پشت‌سر نهاد و در آغاز سلطنت قاجاریه پایتخت ایران شد، که تا کنون هم ادامه دارد.
 
محله‌های کوچک تهران از دوره شهر شدن، به مرور زمان به دلایل اجتماعی و اقتصادی در هم ادغام شدند و از دوازده محله به پنج محله بزرگ تغییر شکل دادند که یکی از آن محله‌ها، اودلاجان یا «عودلاجان» است.
 
بررسی تاریخی و جامعه شناختی هر یک از این محله‌ها، که در جمع هویت اجتماعی و فرهنگی (و پاره  فرهنگی) تهران را در مسیر زمان آشکار ساخته، مورد توجه دفتر پژوهشهای فرهنگی قرار گرفت و در پی انتشار کتاب‌ها و رساله‌های متعدد درباره تهران، وظیفه فرهنگی دیگری را تقبل کرد و زیر عنوان تهران‌پژوهی به نشر چهارمین کتاب با عنوان اودلاجان «عودلاجان» تألیف دکتر ناصر تکمیل‌همایون مبادرت کرد.
 
در این کتاب (100 صفحه) 1. سابقه تاریخی محلّات تهران. 2. کلان‌محله اودلاجان و تحولات جغرافیایی آن. 3. عوامل اجتماعی و اقتصادی شکل‌گیری محلّه. 4. پراکندگی ساکنان و تعلّقات آنان. 5. اوضاع کنونی و نوع بازسازی فرهنگی، مورد بررسی قرار گرفته و به اجمال تحوّلات «هویتی» آن، جلب نظر کرده است و راه‌کار و نیاز تاریخی باقی ماندن آثار کهن و اثرات فرهنگی آن در جامعه کنونی تهران نه تنها بازشناسی شده، بلکه شیوه‌های ماندگاری کالبدی محلّه و آمیختن کارکردهای اجتماعی و فرهنگی کهن، در حیات کنونی آن. که بی‌تردید توان‌بخش پایداری هویت شهری و باروری فرهنگ ملّی ایرانی می‌تواند باشد، به روشنی بازگو شده است.
 
در جلد‌های دیگر تهران‌پژوهی، کتاب‌های محله کلیمیان تهران (بخشی از اودلاجان)، محله سنگلج، محله چالمیدان، محلّه بازار، شکل‌گیری بازار تهران، و محلّه ارک، انتشار خواهد یافت و بدین‌سان تهران تاریخی (صفویه) تا ایجاد دارالخلافه ناصری به گونه‌ای بخش نخستین تهران‌پژوهی تاریخی پایان خواهد یافت.