پیشینه کاخ گلستان

 

اگر چه تاريخچه كاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوي ( 988 ه.ق ) بر مي گردد و بخشي از سفرنامه پيترو دلا واله (در سال 1028 ه.ق كه شهر تهران را با چنارستاني كه قصر سلطنتي را احاطه كرده بوده ، توصيف نموده است / سر آغازي بر ارگ سلطنتي ) خود مويد اين نكته است ، و در سلسله هاي بعد كم يا بيش نيز مو رد توجه واقع شده تا اينكه در عهد كريمخان زند ما بين سالهاي 1173 تا 1180 ه.ق نيز اين مجموعه با ساخت ديوانخانه اي دچار تغييرات اساسي گرديده ، ولي اهميت واقعي ارگ را مي توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد .

وي در اواخر دوران زنديه و پس از مرگ كريمخان ( 1193 ه.ق ) از بحران داخلي ايران استفاده نموده ، ايلات قاجار را از دشت گرگان كه مركز سكونت آنان بود به دامنه هاي جنوبي البرز يعني ولايات تهران و دامغان سوق داد و سعي كرد كه بتدريج راه خود را به طرف فارس يعني مركز حكومت و قدرت زنديه باز كند . ( هر چند كه لرد كرزن در كتاب ايران و قضيه ايران ، در باره انتخاب تهران به پايتختي توسط آقا محمد خان و ايجاد مقر سلطنتي در اين شهر نزديكي به املاك و مقر طايفه خويش در گرگان و نزديكي به روس ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل اين انتخاب مي شمارد .) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلي خان زند در شعبان 1209 ه.ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه.ق به نام پادشاه ايران تاجگذاري مي كند .

 

اين حركت آقا محمد خان به اهميت ارگ سلطنتي بيش از پيش افزوده و در عهد فتحعلي شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاري وي در اين شهر ( 24 ربيع الاول 1212 ه.ق / 1797 ميلادي در آستانه قرن 19 و همزمان با ناپلئون ) و هم بواسطه  خيالات شكو همند اين پادشاه كاخ گلستان توسعه بيشتر و آراستگي بهتري را تجربه كرد .
در عهد ناصرالدين شاه قاجار ( تاجگذاري جمعه 21 ذي القعده 1264 ه.ق / كاخ گلستان ) كاخ گلستان بواسطه مدت حكومت وي ( قريب به 49 سال ) و ديدار او بعنوان اولين پادشاه ايران از اروپا در سه سفر خود به سال هاي 1290 ، 1295 و 1306 ه.ق دستخوش تغييرات اساسي و متاثر از اروپا گرديد .

 

اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاريه ( مظفرالدين شاه ، محمد علي شاه و احمد شاه قاجار ) تا انقراض اين سلسله (ربيع الثاني 1344 ه.ق / 9 آبان ماه 1304 ه.ش ) ارگ سلطنتي از لحاظ معماري تغييرات خاصي را به خود نديد ولي تاريخ آن با وقايع سياسي فوق العاده موثري مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشي از آن توام و عجين گرديد كه بخشي جدائي ناپذير از حافظه تاريخي ملت ايران را تشكيل مي دهد .
ارگ سلطنتي در سال هاي بعد از انقراض سلسله قاجار و به روي كار آمدن سلسله پهلوي شاهد تاجگذاري پهلوي اول ( 4 ارديبهشت 1305 ه.ش ) و پهلوي دوم ( 4 آبان 1346  ه.ش ) و همچنين بعضي از تغييرات و تصرفات در بافت خود بوده است كه ما آنها را ناروا و نا بجا مي دانيم .

با اين اوصاف ، كاخ گلستان با قدمتي كه از لحاظ حافظه تاريخي به 442 سال مي رسد يكي از منحصر بفرد ترين مجمو عه هاي تاريخي ايران مي باشد ، اين مجموعه با اين قدمت نه تنها بيانگر بخش مهمي از تاريخ هنر اين مرز وبوم است بلكه بواسطه رخدادهاي فوق العاده موثر اتفاق افتاده در آن يا به نوعي مرتبط با آن ، به مجموعه اي بي بديل و سندي زنده از مهمترين بخش تاريخ ايران تبديل گشته است .هر چند كه كاخ گلستان در حال حاضر با وسعتي برابر با 5/4 هكتار ( يك دهم وسعت اوليه ) در بخشي از شهر تهران به صورتي عضوي غريب از اندام شهري از هم گسيخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهاي جديد و بي هويت با عملكرد هاي نا همگن با اوست وليكن بايد به رها سازي اين مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه اي كه در آن واقع است اقدام كرد و مجموعه كاخ گلستان را به تفكري كه در پي ايجاد منطقه و بافت تاريخي كه مشتمل بر موزه ملي ، ميدان مشق و .... است پيوند داد .
    
تاريخ احداث تکيه دولت
تکیه دولت، با فرمان ناصرالدين شاه در سال 1284 هجري قمري (البته در مورد تاريخ دقيق ساخت تکيه دولت، نقل قول هاي متفاوتي وجود دارد) و مباشرت دوستعلي خان معيرالممالك (سرپرست ضرابخانه)، طي مدت حدود 5 سال (90 – 1284 هجري قمري) با صرف هزينه اي بالغ بر سیصدهزار تومان بنا گردید. در زمان احداث تكيه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تكيه وجود داشت که باگذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به 70 تا 80 تكيه رسيد. در اين ميان، تکيه دولت به سبب نوع معماري اش، بيش از ساير تكاياي قديم تهران همچون تکيه حياط شاهي» و «تکيه حاج ميرزا آغاسي»، توجه مورخان و هنرشناسان ايراني و غيرايراني را به خود جلب کرده بود.

 

در خصوص علل ساخت تکيه دولت در كتاب تاريخچه كاخ گلستان و ابنيه سلطنتي، نوشته يحيي ذكاء، آمده است: «معتبرترين و وسيعترين تكيه هاي تهران كه تعزيه هاي دولتي در آن برگزار مي شد، تكيه «حاج ميرزا آغاسي» (تکيه دولت قديم) بود كه تكيه «عباس آباد» نيز ناميده مي شد. استقبال شديد مردم بخصوص زنان ازنمايش هاي مذهبي، همچنين تنگي و كوچكي فضاي تكيه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتي توليد مي كرد و كار اجراي شبيه گرداني را مختل مي ساخت و اقتضاي زمان و اوضاع نيز تكيه بزرگتر و وسيعتري را طالب بود، از اين رو ناصرالدين شاه ضمن دادن دستور شروع بناي شمس العماره، امري نيز براي ايجاد تكيه بزرگي در داخل ارگ سلطنتي به دوستعلي خان معيرالممالك صادر كرد.
   
این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت که قبلاً در محل آن ، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود . در مورد موقعيت دقيق تکيه دولت، تفاوت هايي جزئي در اسناد برجاي مانده موجود است. باوجود اين موقعيت اين بنا در جنوب غربي كاخ گلستان، کنار شمس العماره و روبه روي مسجد شاه سابق را همه تاييد كرده اند، اما در خصوص قطعه زمين مورد استفاده براي احداث اين بنا، پژوهشگران اظهارنظرهاي متفاوتي کرده اند. برخي معتقدند كه فقط منزل مسكوني اميركبير بعد از مرگش تخريب شده و به اين منظور اختصاص يافته است و برخي ديگر نيز نوشته اند كه منزل اميركبير همراه با قسمتي از زندانخانه دولتي و سياهچال كه گرمابه مخروبه اي بود و انبارهاي قديمي، محل احداث تکيه دولت بوده است.

درکتاب معماران ايران؛ از آغاز دوره اسلامي تا پايان دوره قاجار، با استناد به فهرست يحيي ذکاء (مقاله معماران و استادکاران دوره اسلامي) و همچنين در مقاله آقاي عنايت الله شهيدي با عنوان تکيه دولت و بررسي هاي ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد کريم پيرنيا، استاد حسينعلي مهرين به عنوان معمار تکيه دولت ذکر شده است.ساختمان تکیة دولت مدور و آجری با توجه به اينکه اکنون از اين بناي باعظمت اثري برجاي نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنين تصوير رنگي اين تکيه اثرمرحوم کمال الملک که گوياترين سند معتبر باقيمانده از اين بنا است، به معرفي معماري آن مي پردازيم.
معماري تکيه دولت را، برخي محققان همچون «خانم «ارلاسرنارا»، «دکتر فوريه» و «لرد کرزن» اقتباسي از «آلبرت هال – Albert Hall» لندن يا تماشاخانه ها و آمفي تئاترهاي غربي دانسته اند. البته با توجه به اينکه سفر اول ناصرالدين شاه به اروپا در سال 1290 هجري قمري انجام گرفته و طبق اسناد تکيه دولت طي سالهاي 90 – 1284 هجري قمري ساخته شده بود، اين نظر کمي تامل برانگيز است. ساير پژوهشگران از جمله بهرام بيضائي، مهدي فروغ و يحيي ذکاء نيز معتقدند که ساختمان تکيه دولت بر اساس طرح ميدان ها و برخي کاروانسراها و تکايا طراحي و ساخته شده بود.

شکل کلي بناي تکيه دولت از بيرون به صورت منشوري 8 ضلعي بود که در داخل به يک استوانه کامل با قطر مياني حدود 60 متر تبديل مي شد. اين بنا با ارتفاعي حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زيرزمين) با مساحت تقريبي 2824 مترمربع و گنجايش حدود 20 هزار نفر طراحي شده بود. پی بنا سست بود و بر روی خاک دستی قرار گرفته بود و همین امر از ابتدا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی آن پدید آورد تکیة دولت سه ورودی داشت : ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان ، با دری دو لنگه و سردری جناغی ؛ ورودی ضلع غربی برای زنان ، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش منارة کوچک در دو طرف که با کاشی مُعَقَّلی پوشیده شده بود ورودی سوم ، راهرو پر پیچ وخم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می گذشت .
تکیة دولت تا پایان دورة قاجار برپا بود، چنانکه جنازة مظفرالدین شاه در مراسم باشکوهی به آنجا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همانجا بود . در محرّم 1326 نیز محمدعلی شاه ، مطابق رسم معمول همه ساله ، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد . مجلس مؤسسانی که در پانزدهم آذر 1304 تشکیل شد و احمدشاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیة دولت بر پا گردید.
تکيه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثير فرهنگ و هنر غرب بر كشور و پيدايش تئاتر و نمايش جديد در ايران، ارزش و اهميت پيشين خود را از دست داد. حتي گاهي مراسمي غير از اجراي تعزيه نيز در آن برگزار شد، چنانچه در سالهاي 1302 و 1304 شمسي، با مرمت برخي از قسمتهاي تکيه، آن را براي برگزاري «نمايشگاه امتعه وطني» و تشكيل «مجلس موسسان» در نظر گرفتند.تکيه دولت، عظيمترين نمايشخانه تاريخ ايران، سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در 1325 ه.ش برای ساخت شعبة بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصة آن زیربنای بانک گردید

 

در زمان گذشته تقریبا متصل به ضلع شمالی شمس العماره یک دستگاه عمارت بزرگ و طولانی دورو باغ گلستان را بدو قسمت تقسیم می کرد که آنرا عمارت خروجی می نامیدند.
این بنا از مشرق به مغرب شامل : اتاق موزه ، تالار آینه گلستان و صندوقخانه و رختدار خانه سلطنتی بود. اساس قصر مزبور در زمان آغامحمد خان نهاده شده بود ولی بسال 1216 ه.ق در عهد فتحعلی شاه پایان یافت .
ناصرالدین شاه پس از مراجعت از سفر فرنگ چون موزه بزرگتری احداث نمود، این بنا را در سال 1296 ه.ق منهدم کرده محل آنرا تبدیل به دریاچه یا استخر بزرگی نمودند که استخر جلو عمارت بادگیر و شمس العماره و استخر جلو تالار آینه جدید را بهم متصل می ساخت . این استخر را در اوایل سلطنت پهلوی اول پر نموده و در حال حاضر به فضای سبز اختصاص یافته است .
در اینجا لازم است یادآوری کنیم که نام کاخ گلستان از نام اتاق یا تالار گلستان فتحعلی شاهی که در عمارت خروجی بود گرفته شده و از طریق اطلاق جز به کل سپس همه کاخ های سلطنتی را با این نام خوانده اند ولی گاهی تالار آینه جدید را نیز تالار گلستان می گویند .

کاخ گلستان ازسمت شمال بوسیله چند در و دالان باریک با حرم خانه که اندرون و فرح آباد نیز نامیده میشد ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین شاه عمارت اندرون همان ساختمانها و اتاق ها و تالارهای دوران فتحعلی شاه بود و بقول مرحوم معیرالممالک این قسمت از بیوتات سلطنتی گر چه دارای وسعت زیادی نبود ولی طرز ساختمان خوشی داشت .

 

در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه که درعمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده میشد بنا بنوشته هدایت در روضه الصفای ناصری تغییرات مهمی در اندرون توسط حاج علیخان حاجب الدوله و به سال 1271 ه.ق ایجاد گردید .
پس از آنکه زنهای حرم سرای ناصرالدین شاه رو بازدیاد نهاد و رفته رفته جا بر آنان تنگ شد مجبور گردیدند اندرون را دوباره وسعت داده بزرگتر سازند و بهمین منظور در سال 1299 ه.ق و با مباشرت بنائی آقا ابراهیم خان امین السلطان تمام بناهائی را که توسط حاجب الدوله ساخته شده بود را خراب نموده و بر وسعت اندرون اضافه نمودند.
پس از آن که ساختمانهای اندرون در دورادور باغچه و حیاط آن بپایان رسید در سال 1303 ه.ق ناصرالدین شاه مصمم گردید که برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد . مباشرت ساختن این کاخ نیز به محمد ابراهیم خان امین السلطان واگذار گردید . ساخت بنای کاخ مدت یکسال تمام طول کشید و در روز یکشنبه 9 رجب 1304 .ه.ق افتتاح گردید .
این کاخ بر خلاف عمارن دیگر ساختمانی بودکاملا به سبک اروپائی که از روی کاخ دولمه باغچه سلطان  عثمانی ساخته شده و تزئین یافته بود .کل بنا های عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمانهای وزارت دارائی اختصاص یافت .