برج مدور مراغه

 

برج مدور از بناهای ساخته‌شده در دورهٔ سلجوقیان در شهر مراغه می‌باشد که در فاصلهٔ ده متری شمال گنبد کبود قرار گرفته‌است. برروی کتیبهٔ برج به خط کوفی تاریخ احداث بنا سال ۵۶۳ هجری می‌باشد؛ ولی دربارهٔ نام بانی و مدفون داخل آن هیچ‌گونه اطلاعی در دست نیست و مزاری کاملا ناشناخته‌است.این بنا برجی است مدوری‌شکل با ظاهری ساده که با گنبدی دوپوش پوشیده شده‌بود؛ ولی از گنبد و سقف آن در اثر مرور زمان چیزی برجای نمانده‌است. برای جلوگیری از خرابی بنا، سقف پوششی با شیروانی برروی آن احداث نموده‌اند.

سردر ورودی برج مدور دارای قاب و تاقی هلالی‌شکل بوده که درگاه را احاطه کرده و در بالا و زیر تاق هلالی، کتیبه‌ای به‌خط کوفی با نقوش پیچیده‌ای از آجر و کاشی‌های فیروزه‌ای به‌چشم می‌خورد. ارزش بنا در این است که ترقی و تکامل نمای مینایی را طی دوران کوتاه میان تاریخ احداث این بنا و تاریخ ساخت گنبد سرخ نشان می‌دهد. این بنای آجری بروی سکوی بلندی از سنگ که سردابی در میان دارد، قرار گرفته‌است.

در فاصله ده متری شمال برج مادر هلاكو مقبره دیگری بنام برج مدور قرار دارد. تاریخ بنای برج ، طبق كتیبه كوفی آن ماه رجب سال 563 هجری – قمری است . لیكن در مورد نام بانی بنا و مدفون داخل آن هیچگونه اطلاعی دردست نیست. بنا ، ظاهری ساده دارد و از دو طبقه تشكیل یافته است .

سردابه و اتاق فوقانی ، سردر ورودی برج مدور مانند گنبد سرخ دارای قاب بندی و طاقی هلالی شكل است كه درگاه را احاطه كرده و در بالای آن و همچنین زیر طاق هلالی كتیبه ای به خط كوفی با نقوش تركیبی از آجر و كاشیهای فیروزه ای به چشم میخورد . تزئینات كاشی و نقوش كه در بندكشی بین آجرها به صورت مهرهایی با نقش الله و نقوش هندسی به كار رفته امتیاز خاصی به این بنا داده اند.اتاق فوقانی سابقا" دارای پوشش گنبدی و در داخل دارای گچبری و تزئینات گچی بوده كه از آن همه هنر و زیبایی فقط درگوشه و كنار آن قطعاتی به جا مانده است.
 

نمای خارجی بنا
نمای خارجی بسیار ساده و شامل ازاره سنگی و آجركاری معمولی است. پوشش بنا را سابقا" گنبدی دوپوش تشكیل داده كه به مروز زمان فرو ریخته و جهت جلوگیری از خرابی آن سقف تیرپوشی با شیروانی بر روی آن احداث نموده اند.

طول و عرض بنا
مساحت آن 80 متر مربع با سردابه و زیربنای آن 50 متر مربع است.گنبد کبود از بناهای دورهٔ سلجوقیان در شهر مراغه می‌باشد. تزیینات به‌کار رفته در این بنا در مقایسه با سایر بناهای دورهٔ سلجوقیان و ایلخانان مغول کم‌نظیر است. دربارهٔ زمان احداث گنبد کبود نظرات دیگری نیز وجود دارد؛ عده‌ای آن‌را مربوط به‌زمان مغول می‌دانند و عده‌ای تاریخ بنای برج را مربوط به قبل از هلاکوخان ذکر کرده‌اند. گنبد کبود ده پهلو است و دارای گنبدی مخروطی بوده که در گذر زمان از بین رفته‌است. این گنبد از دو بخش سردابه و اتاق اصلی تشکیل شده‌است.

از کتیبهٔ گچبری‌شدهٔ داخل سردابه احتمال می‌رود گنبد کبود به‌عنوان یک برج مقبره ساخته شده‌باشد؛ به‌همین دلیل این گنبد به قبر مادر هلاکوخان نیز شهرت یافته‌است. کلماتی همچون «الله»، «والحمد» و ... با فرم‌های مختلف به‌خط کوفی و به روش‌های استامبی از عناصر تزیینی نقش‌بسته بر دیواره‌های سردابهٔ برج می‌باشند.تزیینات بدنهٔ بیرونی گنبد کبود به‌شکل قطاربندی و فرم‌های هندسی و سه ردیف مقرنس ساده‌است و دیوارهای داخلی آن دارای تزیینات نقاشی به‌رنگ فیروزه‌ای بوده که در گذر زمان از بین رفته و فقط بخش کمی از آن‌ها باقی مانده‌است. سومین مزار از قبرهای پنج‌گانه مراغه که قبر مادر هلاکو نامیده می‌شود برجی کبود و زیبا به شکل منشور ده وجهی است

 

پهلوهای این برج دارای طاق نما و حاشیه کاری و دندانه است و در کناره آنها پایه‌های ستون مانندی ساخته شده است.این پایه‌ها مانند سطح بیرونی طاق نماها، با تزئیناتی مرکب از آجر و سفال و کاشی فیروزه‌ای رنگ در طرح‌هایی هندسی، به شکل بدیع آرایش شده‌اند.این برج نظیر دیگر برج‌‌های مقبره دار دو طبقه است. قسمت پایین، سرداب مخصوص دفن میت است و قسمت بالایی، اطاقی مزین به گچبری، کاشی و نوشته، می‌باشد.اتاق، سقف بلندی دارد که گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچبری و تزئینات و نوشته‌های آن نیز از بین رفته است.داخل بنا، دور تا دور زیر گنبد بر حاشیه‌ی پهن از گچ، با خط نسخ قسمتی از آیه اول سوره 67 قرآن کریم نوشته شده است. اندازه قبر که منسوب به مادر هلاکو است و زیر گنبد قرار دارد، از حد معمول بزرگ‌تر است.تاریخ بنا با توجه به نظرات مختلفی که در مورد صحت وجود قبر مادر هلاکو، در این گنبد مطرح است، احتمالا در فاصله سال‌های 582 و 652 می‌اشد. این برج ده متر با برج مدور فاصله دارد.

در قسمت فوقانی هر طاق‌نما 3 ردیف مقرنس دیده می‌شود. کاشی‌های فیروزه‌ای،‌ تقریباً به همان ترتیبی که بر تمام سطوح نمای خارجی دیوارها به کار رفته این قسمت را نیز آذین کرده است.گنبد کبود از نظر ترکیب کلی مشابه سایر مزارهای موجود در مراغه است، به این معنی که مرکب از شبستانی است مرتفع بر زیربنایی که از سنگ ساخته شده و سردابی در میان دارد.کتیبه‌ای که داخل شبستان بالایی، گلوگاه گنبد را دور می‌زند به خط ریحان بر نوار پهنی از گچ سفید گچبری شده است. در سرداب عمارت سنگ یکپارچه‌ای وجود دارد که در دیوار ساختمان کار گذاشته شده و متعلق به ساختمان اولیه است.این گنبد برجی است ده ضلعی که زوایای ده گانه آن ستونی مدور با تزئینات تخمیری تعبیه شده که تا زیر طاق‌های موجود ادامه می‌یابد.پلان داخلی بنا به صورت ده ضلعی است که هر ضلع آن۶/۲ متر و مشتمل بر طاق‌نمای بلند می‌باشد. در زیر گنبد یک حاشیه از کتیبه گچبری به چشم می‌خورد که اطراف مقبره را دور می‌زند.گنبد کبود با شماره 135در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.